Pitanje fašizma i kapitalističkog propadanja – R. Palm Djut

Foto: Pinterest

Edukativna komuna predstavlja briljantni članak vođe engleskih komunista Radžani Palm Djuta, pisan u predvečerje istorijskog VII svetskog kongresa Kominterne – ključnog za izvlačenje političkih i strateških zaključaka za predstojeću pobedonosnu borbu protiv fašizma.

Danas, kada se nalazimo na pragu novog ponora opšte krize kapitalizma, kada rastu nove ratne opasnosti, fašističke tendencije, pokušaji prestrojavanja kapitalističke ekonomije (Great Reset), Dutov tekst, koji razumevanje pozicije fašizma u ljudskoj istoriji i našoj stvarnosti podrvrgava dubokoj naučno-filozofskoj dijalektičkoj analizi, može nam značajno pomoći u pokušajima sagledavanja opšteg toka trenutne situacije i perspektiva borbe protiv “gvozdene pete”…[1]

PITANJE FAŠIZMA I KAPITALISTIČKOG TRULJENJA, Komunistička internacionala, sv. XII, broj 14, 20. jula 1935., (Rajani Palme Dutt)

Pri nedavnom izdanju Komunističke internacionale drug De Leov pokrenuo je jedno ili dva pitanja o fašizmu za raspravu u vezi sa mojom knjigom Fašizam i socijalna revolucija. Ovaj je doprinos itekako dobrodošao jer o tim pitanjima treba detaljnije raspraviti. Njegov doprinos posebno postavlja dva pitanja od interesa:

1. Pitanje kapitalističkog “propadanja”; značenje Lenjinove definicije imperijalizma kao „trulećeg kapitalizma“; uloga fašizma kao fenomena poodmakle faze ovog procesa u razdoblju opšte krize kapitalizma; a posebno uloga fašizma kao retrogradnog faktora u odnosu na razvoj proizvodnih snaga.

2. Pitanje “neizbežnosti” pobede komunizma nad kapitalizmom i fašizmom, i ispravno razumevanje neizbežnosti koje nije automatsko, nije mehaničko, već zavisi od ljudskog faktora.

Obe ove osnovne koncepcije moje knjige doveo je u pitanje drug De Leov.

Treba objasniti da je opšti cilj moje knjige o fašizmu analiziranje fašizma na temelju cele sadašnje faze kapitalističkog razvoja, sledeći i prenoseći Lenjinovu analizu imperijalizma na današnju fazu, i pokazujući u kojem smislu fašizam predstavlja ekstremne fenomene ovog procesa kapitalizma u raspadanju, čije je vodeće zakonske već analizirao Lenjin.

U tu svrhu bila je važno pokazati sve veći intenzitet sukoba između proizvodnih snaga i postojećih društvenih oblika kapitalizma, što je karakteristično za proces propadanja kapitalizma. Pojačavanje ovog sukoba do tačaka Prvog svetskog rata i početka svetske revolucije od 1917. godine obrazuje opštu krizu kapitalizma ili razdoblje kapitalističkog pada. U tom razdoblju fašizam predstavlja očajnički pokušaj osuđenih kapitalističkih klasa da zadrže svoju vlast i prevladaju kontradikcije putem krajnje nasilnim sredstavima, i tako održi postojeće društvene oblike nauštrb razvoja proizvodnih snaga, posebno: (1) prigušiti klasnu borbu suzbijanjem svih organizacija radničke klasa; (2) za prevladavanje ekonomskih protivečnosti aktivnom državnom intervencijom, takozvanim „planiranjem“, subvencijama, ograničenjima proizvodnje i trgovine itd.; (3) prevladavanje unutarašnjih protivrečnosti buržoazije ujedinjenjem jedne vladajuće stranke, zamjenjujući starije političke stranke i podele; (4) prevladati međunarodne kontradikcije pojačanom organizacijom rata i svetskog osvajanja.

Sada se postavlja pitanje: (1) je li ispravno na taj način analizirati fašizam kao izraz krajnje faze sukoba između okova kapitalističkih oblika i proizvodnih snaga; (2) je li ispravno na temelju toga pokazati da bi produljeno vladanje fašizma, ako bi bilo moguće, ako je dijalektika razvoja zapravo ne učini nemogućom, neizbežno značilo silazno kretanje društva, ne samo kulturno, već i materijalno u niovu tehnike i proizvodnje; i jesu li počele da se pojavljuju prve klice takvih tendencija u razvoju modernog svetskog kapitalizma, za razliku od uzlaznog kretanja Sovjetskog Saveza; (3) je li ispravno posledično predstaviti u najoštrijem mogućem obliku „alternative“ koje se suočavaju sa sadašnjim društvom, između u osnovi silazne kapitalističke crte i uzlazne socijalističke crte, te bi takva prezentacija „alternative“ bila nespojiva s neizbežnošću konačne pobede komunizma?

To su temeljna pitanja koja su uključena u kritike druge De Leova.

Da bi se odgovorilo na ova pitanja, potrebno je redom uzeti uzastopne faze argumenta.

Prvo, je li ispravno tvrditi da su politike fašizma (kako politike zemalja fašističke diktature, tako i one politike poput Ruzveltovih vanrednih mera itd., koje opisujemo kao “fašističke” po svom karakteru[2]), u osnovi i uzete u celini, retrogradnog karaktera i u sukobu s razvojem proizvodnih snaga, iako ovaj osnovni retrogradni karakter ne isključuje određene brze poraste proizvodnje u privremenim fazama ili u određenim granama industrije?

Ne može biti sumnje da je to točno; budući da je fašizam samo određeni oblik modernog monopolističkog kapitalizma pod određenim uslovima, a celokupni monopolski kapitalizam zapravo je okov za razvoj proizvodnih snaga, takav da je najopštija karakteristika monopolskog kapitalizma – propadajući kapitalizam, i sve više propadajući kapitalizam.

„Monopolistički oblik kapitala sve više razvija elemente parazitske degeneracije, raspadanja i propadanja kapitalizma… Monopolski kapital otkriva tendenciju usporavanja razvoja proizvodnih snaga.” (Program Komunističke internacionale.)

“Kao i svi monopoli, i ovaj kapitalistički monopol nepogrešivo rađa tendenciju stagnacije i raspadanja.” (Lenjin, Imperijalizam, poglavlje VIII.)

“Temelj rasta tehničkog propadanja u posleratnim godinama je opšte usporavanje rasta kapitalističke proizvodnje.” (Mendelsen, Novi materijal za Lenjinov “Imperijalizam” – citirao De Leov.)

Sve je to poznato i ne može se osporiti.

Drugo, je li ispravno tvrditi da najsavremenije politike monopolističkog kapitalizma, izražene s posebnim jasnoćom i oštrinom u politikama fašizma (opet uzete u najširem smislu, kao gore), otkrivaju jačanje ovih tendencija propadanja, tendencija ometanja i sprečavnaja tehničkog napredatka i razvoja proizvodnih snaga?

To je zasigurno tačno u svetlu činjenica modernog svetskog kapitalizma; i nikakvi posebni primeri ubrzanja u ovoj ili onoj grani ili za pojedine kratkotrajne faze ne mogu protivrečiti ovom opštem zakonu dominantnog karaktera modernog kapitalizma koji se sastoji od svih većih tendencija propadanja, degeneracije i raspadanja, a ne tendencija ka novom napretku, sve većem širenju i novom procvatu, kao u socijaldemokratskim teorijama. Obe se tendencije mogu pratiti u određenim fazama i situacijama; ali tendencije propadanja, retrogradne tendencije kontinuirano rastu jače nego pre, tendencije napretka rastu slabije nego pre. („Monopolistički oblik kapitala sve više razvija elemente parazitske degeneracije, raspadanja i propadanja kapitalizma“ – Program Kominterne) A fašizam je upravo oštar i pojačan izraz ovog procesa i neposredni faktor u njegovom napredovanju.

Kako se jasnije sagledao karakter i značaj ovog procesa, uporedite elemente “propadanja” koje je Lenjin uočio pre dvadeset godina na osnovu činjenica imperijalizma pre svetskog rata, i ogromnog daljnjeg razvoja tih elemenata raspadanja danas. Lenjin je kao poseban dokaz raspadanja primetio:

1. Parazitizam i rast rentijera i “države rentijera”;

2. Početak „ekonomske mogućnosti usporavanja tehničkog napretka“, kakav je slučaj u trustovima koji kupuju izume kako bi ih suzbili.

Danas nakon dvadeset godina možemo primeniti kao dalje karakteristike napretka ovog procesa:

1. Državno organizovano uništavanje proizvodnih snaga velikih razmera i ograničenje proizvodnje;

2. Povećani otpor tehničkom razvoju i neiskorištavanju izuma, osim u vojnoj sferi, prerastajući čak u rašireno ideološko neprijateljstvo prema izumima koji počinju nalaziti izraz u vladinim, naučnim, poslovnim i ekonomskim krugovima;

3. Razvoj anti-naučne i anti-kulturne kampanje, rezanje obrazovanja, spaljivanje knjiga – takođe oblik uništavanja proizvodnih snaga;

4. Hronična masovna nezaposlenost velikih razmera do tada nepoznatog tipa – opet propadanje i uništavanje proizvodnih snaga;

5. Posvećenost sve većeg udela proizvodnih snaga u neproizvodne svrhe povezanih s pripremom za rat.

Svi ovi fenomeni današnjeg kapitalizma, koji svoj najoštriji izraz dobijaju u fašizmu, od najvećeg su značaja za proces sve većeg raspadanja koji se odvija.

Protiv ove slike današnjeg kapitalizma u rastućem propadanju, s fašizmom koji je istovremeno bio izraz ovog procesa i ubrzavajući faktor, jedini kontraargument druga De Leova iz sveta činjenica – da italijanski fašizam nakon trinaest godina nije slomio italijansku privredu – teško da je adekvatan argument ili na nivou stvarnih pitanja, išta više nego što je, na primer, stari socijaldemokratski argument američkog prosperiteta u dvadeset dvadesetim godinama “opovrgnuo” opštu krizu kapitalizma ili što činjenica da je hitlerovska Nemačka ušla u treću godinu sa smanjenom nezaposlenošću “opovrgava” tezu Komunističke internacionale da Hitler vodi Nemačku u ekonomsku katastrofu.

Drug De Leov navodi italijanski primer kako bi pokazao – o čemu nema spora – da fašizam predstavlja politiku krupnog kapitala, a ne pobunu malograđanske politike protiv velikog kapitala, da je malograđanska propaganda fašističke ideologije protiv krupnog kapitala samo demagogija, suprotna praksi. To je osnovno i to je već puno puta istaknuto u mojoj knjizi, gde se malograđanska propaganda protiv velikog kapitala i napredne tehnike s podsmehom neprestano naziva “dečijom propagandom” (str. 50), koju finansira kapital za “zamagljivanje” masa i upravo suprotnu praksu. Drug De Leov, međutim, u svojoj teškoći da razotkrije ovu “dečiju propagandu”, ne vidi dublje pitanje pokrenuto u mojoj knjizi, što je ozbiljnije i teže pitanje, naime,u kojem se smeru razvija politika krupnog kapitala u uslovima većeg propadanja, kako se sve veće potencijalne proizvodne snage tuku protiv barijera ograničenih monopolističkih područja (primer iz tehničkog časopisa Automobile Engineer o nemogućnosti ekonomskih upotreba nekih od najnaprednijih visokoproizvodne mašinarije, osim u Sovjetskom Savezu), kako posledični pojačani sukob za proširenje monopolističkih područja dovodi u stvari do povećanja restrikcija i ograničenja, i kako na taj način, politike velikog kapitala, uprkos sebi, počinju pokazivati prve znakove potkopavanja osnove tehnike velikih razmera, dovodeći tako u još daljnju fazu proces raspadanja. Klice ovog procesa – zasad samo klice, ali vrlo značajne klice mogu se pronaći u primeru koji je već citiran od strane Automobilskog inženjera (str. 1-3), u gigantskim organizovanim shemama ograničenja, bez paralela u prethodnoj ekonomskoj istoriji (str. 43-48), u eksperimentalnom anti-mašinerijskom zakonodavstvu u određenim nestrateškim industrijama u fašističkoj Nemačkoj (proizvodnja cigareta i duvanje stakla, str. 52.-53.), u Philadelphiji zamena mašina ručnim radom (samo lokalno, str. 52.), u američkom usmerenju na potrošačku (sitnu, individualnu) poljoprivredu (subsistence agriculture), u britanskim centrima za nezaposlene za podučavanje kvalifikovanih industrijskih radnika ručnom radu, u britanskim naporima za namiriranje viška gradskih radnika u maloj poljoprivredi. Svi ovi simptomi propadanja izvučeni su iz objektivne stvarnosti današnje politike imperijalizma, a ne iz malograđanske “dečije propagande” koju drug De Leov čini se vidi kao jedini problem.

Svakako, ispravna analiza ovih simptoma u ukupnom procesu svetskog kapitalističkog razvoja stvara mnoge poteškoće, kojih je današnji pisac itekako svestan. Da je proces kapitalističkog propadanja jednostavna ravna crta, ne bi bilo potrebe za markističkom naukom za razlučivanje unutarašnjih tendencija, što bi empirijskom promatraču bilo očigledno. Ne, čini se da drug De Leov previđa ove nove probleme od interesa u najnovijim zbivanjima imperijalizma, koji zahtevaju daljnju analizu, i ostaje prilično na nivou jednostavnog razotkrivanja malograđanske „dečije propagande“ fašističke demagogije, pitanje koje je već rešeno i teško da zahteva dalju raspravu. Lenjin je primetio tendencije propadanja kao glavnu, odlučujuću, definišuću karakteristiku monopolističkog kapitalizma, i dodao “klauzulu” da ovo propadanje ne bi trebalo biti pogrešno shvaćeno kao “isključivanje” “mogućnosti brzog rasta” pojedinih “grana proizvodnje”[3], “slojeva buržoazije” ili “pojedinih zemalja”[4]. Drug De Leov u prvi plan stavlja ovu klauzulu koja se tiče „mogućnosti brzog rasta“ unutar opšteg procesa propadanja, ali ne poklanjajući jednaku pažnju glavnoj definiciji ili pažljivo razmatrajući značaj Lenjinove ocene tendencije propadanja kao „odlučujuće karakteristike“ monopolističkog kapitalizma. Ako onda želimo nastaviti Lenjinovu analizu imperijalizma danas na temelju daljnjeg razrađivanja njegovih unutrašnjih tendencija, trebamo tražiti pre svega stadijum postignut u daljnjem razrađivanju onoga što je Lenjin označio kao “odlučujuća karakteristika” imperijalizma – tendenciji propadanja.

Sada smo došli do trećeg pitanja koja slede iz druga dva. Ako se ovi znakovi sve veće tendencije ka propadanju vide u današnjem kapitalizmu, i najsnažnije se izražavaju u fašizmu, ispravno je i dopušteno, u svrhe teorijske analize, a ne kao predviđanje, hipotetski prolongira liniju tih tendencija propadanja, kako bi pokazali kuda bismo stigli, ako se nastave neprekinuto u ravnoj liniji, to jest ako dijalektika razvoja i borbe zapravo ne onemogući takav krajnji rezultat?

Pod jednim uslovom to, nije samo dopušteno, već je od najveće važnosti za našu agitaciju i propagandu, kako bismo mogli probuditi spoznaju o značaju tih tendencija propadanja i hitne potrebe socijalističke revolucije. Taj je uslov da se istodobno mora prikazati stvarna dijalektička situacija, stvarne kontrasile rastućih protivrečnosti generisanih ovim razvojem, koje čine neizbežnim stvarni konačni ishod, ne neograničeno produženje kapitalističkog propadanja, već pobeda socijalističke revolucija.

Je li ovaj uslov sproveden u mojoj knjizi? Da. U svakom od slučajeva teoretske analize linija tendencije propadanja, kako bi se pokazalo značenje te linije i gde ona teži, uvek se iznova iznureno ukazuje da je takva analiza hipotetička, kako bi se probudila spoznaja značenja ovih tendencija, i da će stvarni dijalektički proces nužno dovesti do drugačijeg ishoda. To je posebno slučaj s desetim poglavljem, “Suština fašizma – organizacija društvenog propadanja”, koje je glavno poglavlje koje se bavi ovom analizom i koje je pokriveno upozoravajućim rečenicama kako bi se prikazao apstraktni hipotetički karakter takvih analiza i zaštitilo od nesporazuma. Ove ponovljene rečenice upozorenja prevideo je drug De Leov.

Upravo se u ovom poglavlju pojavljuje citat maštovite slike kapitalističkog društva koje pada u ekstremnu propast i raspad, malograđanskog socijalista Skota Neringa, čije se teorije kritikuju na drugim mestima u knjizi. Ova se slika izričito proglašava nedijalektičkom i nemogućom za realizaciju; ali navodi se kao dragoceni podsticaj maštovitoj spoznaji dokle bi na kraju došla linija imperijalističkog propadanja, da je imala slobodan pogon, ako ne bi naišla na otpor, i šta bi stoga predstavljalo jedinu “alternativu” socijalističkoj revoluciji (na ovom pitanju predstavljanja problema u obliku „Alternativa“ vratićemo se za trenutak). Drug De Leov smatra da je ovakva upotreba, u osnovi netačne maštovite slike malograđanskog socijaliste, nedopustiva. Za odgovor na ovu tačku može se uputiti na Lenjinovo upoređivanje, u njegovom “Imperijalizmu” (poglavlje VIII), u osnovi netačne maštovite hipotetske slike “socijal-liberala” Hobsona, čije se teorije kritikuju u njegovoj knjizi. Hobson vrlo slikovito crta hipotetičnu budućnost slike zapadne Europe koja je postala potpuno parazitska, po modi Rivijere, sa samo bogatim rentijerima, njihovim profesionalnim menažerima i trgovcima, ličnim osobljem i radnicima u lakoj industriji i prometu, dok je sva teška industrija i proizvodnja hrane bila bi prebačena u kolonije; “Glavne arterijske industrije nestale bi, glavna hrana i proizvodi ulivali bi se kao danak iz Azije i Afrike”. Slika je naravno u osnovi netačna i jedino vredna za teorijsku analizu u hipotetskom obliku da pokaže značaj tendencije parazitizma, ako se razradi do svoje logične krajnosti. Kakav je Lenjinov komentar na ovu sliku koju je opširno citirao? Osuđuje li on u osnovi lažne pretpostavke na kojima se temelji ova hipotetična “slika budućnosti” od socijalno-liberalnog Hobsona, proglašava li njenu nemogućnost, insistira na neizbežnosti socijalizma, itd.? Naprotiv, kaže vrlo jednostavno:

“Hobson je potpuno u pravu. Ako snage imperijalizma ne naiđu na otpor, dovešće do onoga što je on opisano.”

Konačno, da dođemo do pitanja „neizbežnosti“. Budući da je pobeda komunizma neizbežna, kako je moguće predstaviti pitanje sa kojim se čovečanstvo danas suočava, kao da je reč o dve „alternative“, kao da postoje dva alternativna puta pred društvenim izborom, „Ili …ili “, “Ili silazna kapitalistička linija ili uzlazna socijalistička linija”, “Ili još više prigušiti proizvodne snage ili ih osloboditi”, “Ili do uništenja s kapitalizmom ili napred sa socijalizmom”, itd., Itd.?

Ovde je dilema za formalnog logičara da razbija glavu, ali to ne bi trebalo stvarati poteškoće dijalektičaru.

U središte revolucionarnog markističkog shvatanja neizbežnosti je da ona nema ništa zajedničko s mehaničkim fatalizmom za koji nas pogrešno optužuju naši protivnici. Neizbežnost revolucionarnog markizma ostvaruje se u praksi kroz žive ljudske volje u datim društvenim uslovima, svesno reagirajući na te uslove i svesno birajući svoju liniju između alternativnih mogućnosti koje vide u datim uslovima. “Čovek stvara svoju istoriju, ali ne po svojoj meri.” (Marks)

Naučno smo u stanju da predvidimo neizbežni ishod, jer smo u stanju da analiziramo društvene uslove koji upravljaju svešću, i linijom razvoja tih društvenih uslova. U stanju smo da analiziramo rast protivrečnosti i posledično gomilanje sila koje generišu sve veću revolucionarnu svest i volju izrabljivane većine, sve dok ne postanu dovoljno jaki da prevladaju sve prepreke i osvoje pobedu. Možemo sa naučnom preciznošću da postavimo izvesnost da svaki neuspeh, svaki odabir neispravnog puta može biti samo privremen, jer se nikako ne mogu rešiti protivrečnosti koje generišu revolucionarnu svest i volju, a te protivrečnosti stoga mogu dovesti samo do obnovljene i pojačane borbe, sve do konačne pobede. Taj je postupak neizbežan. (Ali šta je s poteškoćama, pita drug De Leov, ako bi konačno razrađivanje procesa kapitalističkog raspadanja do njegovog logičnog – a ne dijalektičkog – zaključka značilo sve veće uništavanje proizvodnih snaga, onda bi to značilo uništavanje premisa za proletersku pobedu i za komunizam? Odgovor je načelno isti kao u pogledu teorija ultraimperijalizma[5]; hipotetički, logično, ekstremno prolongiranje linije kapitalističkog propadanja dovelo bi do ovog zaključka; ali u stvarnosti, sve veće kontradikcije generisame ovim procesom dovešće do pobede svetske revolucije pre nego što se može doći do bilo koje takve faze) .

Ali ljudska svest učesnika ovog neizbežnog procesa nije svest automatskih zupčanika u unapred određenom mehanizmu. To je svest živih aktivnih ljudskih bića, koji se bune protiv nepodnošljivog zla, sa promišljenom namerom i strašću odabirući alternativu, čineći i usuđujući se da čine sve da dostignu novi svet i spremni da daju svoje živote u borbi zbog rastuće želje za delovanjem koje će pomoći postizanju cilja. Ova borbena revolucionarna svest nipošto se ne klanja neizbežnom ishodu, već najaktivnije nastoji da uspostavi ravnotežu i delovanjem osigura pobedu jedne alternative i poraz druge alternative. Svaki revolucionar vredan pažnje deluje u svakoj fazi borbe kao da cela buduća revolucija zavisi o njegovom delovanju. Predstavljajući današnjim masama probleme sadašnjeg razvoja, mi ih uopšte ne predstavljamo kao spokojne neminovnosti za promišljanje poput kretanja zvezda, već kao gorostasna pitanja borbe, sa celom budućnošću čovečanstva na kocki, pozivajući na krajnju odlučnost, hrabrost, požrtvovnost i nepobedivu volju za osvajanjem.

To je suština revolucionarnog markističkog shvatanja neizbežnosti i jedno je od središnjih pitanja podele između boljševizma i menjševizma.

Upravo je pasivno menjševičko socijaldemokratsko gledište (kao i kasnije modernih revizionista, prim.prev) ono koje je na istorijski proces gledalo kao na automatsku mehaničku neminovnost, nezavisnu od ljudske volji i delovanja, tj. od čovekovog svesnog izbora između alternativa, kao samog istorijskog faktora; gledište koje nije u stanju da sagleda ogromnu stvaralačku snagu masa u akciji za promenu toka istorije, koje se podsmehuje hitnosti i insistiranju, tipično u Lenjinovom istupanju: „kašnjenje znači smrt“, i tako neizbežno dovodi do pasivnosti i nemoći u ime filistarskog iskrivljavanja marksizma. Ta je perspektiva opasna i protiv nje se treba aktivno boriti. Greška ‘alternative’, preoštro predstavljanje alternative (distopije, prim.prev) u cilju buđenja revolucionarne svesti i volje i odlučnosti za borbom i osvajanjem i sprečavanje pobede klasnog neprijatelja, poređenjem je manje opasna, sve dok su teorijski temelji neizbežne konačne pobede komunizma pravilno shvaćeni.

R. Palm Djut

[1] Period hipotetički prolongirane vladavine kapitalističke dekadencije, opisane u knjizi Džeka Londona
[2] Ne mešati citirani karakter ovih mera, koje odražavaju glavnu zakonitost kapitalističke dekadencije, sa celovitošću političkih fenomena koji stoje iza njih
[3] Npr. danas IT industrija
[4] Npr. danas Kina
[5] Koju Lenjin kritikuje u svom „Imperijalizmu…“

*sve reference su od prevodioca (Edukomuna)

iz DIGITALNE BIBLIOTEKE MARKSIZMA-LENJINIZMA: